οι ψυχοσωματικες διαταραχες στην αρχαια ελληνικη ιατρικη

Πειραιάς  5Απριλίου 2019

Βρήκα την ευκαιρία και ξαναδιάβασα πρόσφατα ένα πολύ ενδιαφέρον άρθρο των Κ. Λάιου και συν.  με τίτλο  «Οι ψυχοσωματικές διαταραχές  στην αρχαία Ελληνική ιατρική» που δημοσιεύτηκε στην «Ψυχιατρική» ( Τεύχος 2 ,Απρίλιος –Ιούνιος 2018 ) .

Το άρθρο αυτό εν τούτοις παρουσιάζει σημαντικά κατά τη γνώμη μου κενά  , οφειλόμενα ίσως  στο ότι από την αναφερόμενη βιβλιογραφία παραλείπεται  η σχετική πολύ πλούσια ελληνική.

Έχω διαπιστώσει  επίσης ότι σημαντικά κενά υπάρχουν και σε παλαιότερες  ιστορικές έρευνες  και συγκεκριμένα   στο εξαιρετικής σπουδαιότητας   σύγγραμμα  με τίτλο «Ανθολόγιο Ελληνικών Ψυχιατρικών Κειμένων» -  έκδοση της Ε.Ψ.Ε-   που επιμελήθηκαν  οι Θανάσης Καράβατος , Δημήτρης Πλουμπίδης και Γιώργος Χριστοδούλου),  και στο άρθρο του Στέφανου Γερουλάνου στο περιοδικό «Ιστορία εικονογραφημένη» ( Εκδόσεις «Πάπυρος»  Ιούνιος 2010 ).

Τα κενά αυτά θα ήταν σε σημαντικό βαθμό λιγότερα , αν  οι  ανωτέρω συγγραφείς  είχαν λάβει υπόψη τους , δύο δικές μου ερευνητικές αναζητήσεις : Τη  διδακτορική μου διατριβή με τίτλο « Ιπποκρατική Ψυχιατρική» ( 1966) και  την  προ αυτής  εργασία μου, με τη συνεργασία και υπό  την εποπτεία του Γιάννη Λαμέρα, με τίτλο « Βασικές αρχές της ψυχοσωματικής Ιατρικής στον Αριστοτέλη(1965). 

Προς μερική έστω κάλυψη αυτών των κενών ,τις αναδημοσίευσα ήδη  αυτούσιες στο ιστολόγιό μου. Ειδικότερα όμως για το άρθρο των Κ. Λάιου και  συν. που δημοσιεύτηκε  στην «Ψυχιατρική» σκέφτηκα πως θα ήταν χρήσιμο να παραθέσω κάποια ευρήματα  των δικών μου ερευνών που καλύπτουν με σχετική επάρκεια τα κενά του άρθρου.  

1. Από την    «Ιπποκρατική Ψυχιατρική»

. Και μόνο η παράθεση των όρων που χρησιμοποιεί ο Ιπποκράτης ,για να αναφερθεί και να περιγράψει ψυχικές διαταραχές,  αποδεικνύει  ότι αυτός είναι  και ο πρωτομάστορας της ψυχιατρικής ορολογίας.

Οι όροι αυτοί είναι επτά  ( και επί πλέον οι εξ αυτών παραγόμενοι):  Μανίη, Μελαγχολίη ,Φρενίτις ,Παραφροσύνη,  Παράνοια, Παράκρουσις, Παρακοπή, με τους  πρώτους πέντε από αυτούς να χρησιμοποιούνται  αυτούσιοι μέχρι σήμερα.

Με τη διατριβή μου επιχειρώ τον εννοιολογικό προσδιορισμό των όρων αυτών .Διαβάζοντάς την ξανά ,μετά από πενήντα πέντε σχεδόν χρόνια ,δεν έχω τίποτα να προσθέσω σε αυτά που έγραφα τότε, παρά μόνο να επαναλάβω  την παράκληση να τη διαβάσουν όσοι ασχολούνται  με την ιστορία της ψυχιατρικής.

Ο πλούτος των γνώσεων του Ιπποκράτη στον τομέα της ψυχιατρικής όμως είναι ανεξάντλητος. Με τη διατριβή μου μπόρεσα να εντοπίσω  κάποιες , όπως:

- Περιγράφει  εκτενώς τις σχέσεις σώματος και ψυχής  και την αλληλοεξάρτησή τους. (…Ανθρώπου ψυχή φύεται μέχρι θανάτου…) .  Γνωρίζει   ότι αμιγώς σωματικές εκδηλώσεις  μπορούν να προκληθούν από ψυχολογικά αίτια και  αντιμετωπίζει τον πάσχοντα  ( όπως και πρέπει ) ως αδιαίρετη ψυχοσωματική ενότητα.

- Γνωρίζει το ρόλου του εγκεφάλου για τη διατήρηση της ζωής  και τη σχέση του με όλες τις ψυχικές λειτουργίες.

- Φαίνεται να διαβλέπει τις αρχές της ηδονής και της πραγματικότητας και  έχει αντιληφθεί το ρόλο των ονείρων.

- Γνωρίζει το ρόλο του εγκεφάλου στη παθογένεια ψυχικών διαταραχών.

- Επιχειρεί να διακρίνει  τη ψύχωση από τις διαταραχές της προσωπικότητας .

- Συλλαμβάνει την έννοια της προδιάθεσης και του εκλυτικού παράγοντα.

- Περιγράφει και αναδεικνύει το ρόλο της κληρονομικότητας  ,της ηλικίας , του φύλου, του επαγγέλματος , της σωματικής κατασκευής, του φυσικού και ψυχολογικού περιβάλλοντος  στη συγκρότηση της προσωπικότητας και την προδιάθεση σε ψυχική διαταραχή.

- Γνωρίζει την επιληψία και περιγράφει με ενάργεια τις αιτίες και τις κλινικές της εκδηλώσεις. Το βιβλίο του «Περί Ιερής Νούσου» αρκεί από μόνο του να καταστήσει το συγγραφέα του  ένα από τα μεγαλύτερα ερευνητικά πνεύματα της ανθρωπότητας.

-Διαπιστώνει τις σχέσεις της λοίμωξης, της αιμορραγίας, της σωματικής εξάντλησης,   της εξωγενούς δηλητηρίασης, των ορμονικών ανωμαλιών  , ψυχολογικών παραγόντων  με την έκλυση ψυχικών διαταραχών.

- Περιγράφει με ενάργεια πλήθος ψυχοπαθολογικών εκδηλώσεων: Τις διαταραχές  της συμπεριφοράς, του λόγου, του συναισθήματος  όπως τη κατάθλιψη,(« ίμερος της απαλλαγής του βίου… ερά του θανάτου ώσπερ τινός αγαθού») την ευφορία, την αδιαφορία, το  φόβο , το άγχος, περιγράφει το παραλήρημα και τις παραληρητικές ιδέες  ,τις ψευδαισθήσεις και τις παραισθήσεις,  διαταραχές της μνήμης , της προσοχής και του προσανατολισμού , φαινόμενα σύγχυσης, καταστάσεις μειωμένης νοημοσύνης.

- Περιγράφει το οργανικό ψυχοσύνδρομο και το τρομώδες παραλήρημα.

- Αναφέρεται  στις ενδογενείς  ψυχώσεις και φαίνεται να διακρίνει τη σχιζοφρένεια και η μανιοκαταθλιπτική ψύχωση. Περιγράφει την υστερία και τη μεγάλη υστερική προσβολή  και κάποιες νευρωσικού τύπου αντιδράσεις.

- Συλλαμβάνει τις βασικές αρχές τις υπνοθεραπείας και της πυρετοθεραπείας . 

-Θεραπεύει, αντιμετωπίζοντας  τον πάσχοντα άνθρωπο ως ψυχοσωματική ενότητα.

2. Από τις «Βασικές αρχές της ψυχοσωματικής ιατρικής στον Αριστοτέλη»

Γράφτηκε ,το 1965,  στη δημοτική . ( Είναι μία από τις πρώτες ,ίσως δε και η πρώτη ψυχιατρική  έρευνα , που γράφτηκε στη Δημοτική πριν από την επίσημη καθιέρωσή της ).

 Πρόκειται  για   πρόδρομη ανακοίνωση, που   όμως δεν ολοκληρώθηκε. Όσοι ενδιαφέρονται θα μπορούσαν λοιπόν  να την ολοκληρώσουν και συνιστώ να το πράξουν. Τα αριστοτελικά κείμενα είναι ανεξάντλητη πηγή  γνώσεων και πληροφοριών.

 Παραθέτω  εδώ σε μετάφραση δική μου ένα χωρίο από τα «  Φυσιογνωμικά» του , που και μόνο του φτάνει για να δικαιολογήσει τον τίτλο της έρευνας.

 Γράφει ο Αριστοτέλης :  «  Οι ψυχικές λειτουργίες επηρεάζονται από τις σωματικές. Δεν παραμένουν ανεξάρτητες και αναλλοίωτες, όταν συμβαίνουν σωματικές μεταβολές . Και αυτό γίνεται ολοφάνερο στις περιπτώσεις της μέθης και της αρρώστιας , γιατί τότε φαίνεται  η έντονη διαταραχή των ψυχικών λειτουργιών, που προκύπτει από τις σωματικές διαταραχές . Συμβαίνει όμως και το αντίθετο. Οι σωματικές λειτουργίες επηρεάζονται από τις ψυχικές διαταραχές , όπως φαίνεται ολοκάθαρα στις περιπτώσεις του έρωτα και του φόβου , της λύπης και της ηδονής. Αλλά ακόμη και στις φυσιολογικές καταστάσεις θα μπορούσε να διαπιστώσει κανείς ότι το σώμα και η ψυχή είναι από τη φύση τους τόσο στενά δεμένα μεταξύ τους  ώστε,  τις περισσότερες φορές , σε παθολογικές περιπτώσεις, οι διαταραχές του ενός να συνεπάγονται και διαταραχές του άλλου.»

Στα αριστοτελικά έργα  θα βρει κανείς πλήθος παραδειγμάτων που εδραιώνουν αυτή τη βασική αντίληψη. Ιδού κάποια σχετικά χωρία σε δική μου ,ελπίζω ικανοποιητική ,μετάφραση:

- Εάν λοιπόν υπάρχει κάποιο από τα ψυχικά παθήματα ή ενεργήματα που είναι αποκλειστικά ψυχική λειτουργία , θα μπορούσε να θεωρηθεί η

Ψυχή ανεξάρτητη από  το σώμα. Αν όμως καμιά από τις λειτουργίες της δεν ανήκει αποκλειστικά σε κείνη , δε θα μπορούσε να χωριστεί από το σώμα.

- Είναι φανερό ότι τα ψυχικά παθήματα έχουν και υλική υπόσταση.

- Φαίνεται λοιπόν ότι οι σπουδαιότερες από τις λειτουργίες  είναι λειτουργίες κοινές και της ψυχής και του σώματος  ,όπως  οι αισθήσεις  και η μνήμη και το συναίσθημα και η επιθυμία και γενικά οι τάσεις  και μαζί με αυτά η ηδονή και η λύπη.

- Και γι’ αυτό σωστά θεωρούν  όσοι πιστεύουν ότι ούτε κάποιο σώμα είναι η ψυχή , ούτε μπορεί να υπάρξει χωρίς το σώμα .Και βέβαια δεν είναι σώμα , αλλά κάτι που ανήκει σε σώμα και μάλιστα σε συγκεκριμένο σώμα.

- Φαίνεται ότι και τα ψυχικά παθήματα, όπως ο θυμός , η πραότητα, ο φόβος, η ευσπλαχνία, το θάρρος , ακόμη και η χαρά και η αγάπη και το μίσος έχουν όλα σωματική υπόσταση . Γιατί ταυτόχρονα με αυτά κάτι παθαίνει και το σώμα.

Και συνεχίζει  περιγράφοντας  συγκεκριμένες  σωματικές εκδηλώσεις των συγκινήσεων από τις οποίες έχουμε εντοπίσει  στη ανωτέρω εργασία μόνο  τις σχετιζόμενες με το φόβο, ο οποίος  προκαλεί:

- Ρίγος, ψυχρότητα του δέρματος και ωχρότητα.

- Ολιγαιμία, στο  άνω  μέρος του σώματος , άθροιση υγρών στο κάτω, διαταραχές από το πεπτικό και ακράτεια ούρων.

- Τρόμο της φωνής και ταχυπαλμία

- Τρόμο και ωχρότητα που εκλείπουν όταν εκλείψει ο κίνδυνος. Επισημαίνεται η χρονική συσχέτιση του κινδύνου  και των σωματικών εκδηλώσεων της συγκίνησης.

- Σύσπαση των γεννητικών οργάνων και βορβορυγμό.

- Αφωνία.

- Τρόμο της φωνής, των χειρών και του κάτω χείλους

- Δίψα και ταχυπαλμία.

Μια ακόμα καίρια επισήμανση είναι νομίζω χρήσιμη. Γράφει λοιπόν ο Αριστοτέλης: «… Η ψύχωση θεωρείται ψυχική διαταραχή. Οι γιατροί αποκαθιστώντας στο φυσιολογικό τις σωματικές λειτουργίες , με τη χορήγηση φαρμάκων ή με διαιτητική αγωγή θεραπεύουν την ψυχή από τη ψύχωση. Με τη θεραπεία του σώματος λοιπόν  και  η σωματική κατάσταση αποκαθίσταται και η ψυχή απαλλάσσεται από την ψύχωση. Αφού λοιπόν και τα δύο  επανέρχονται στο φυσιολογικό είναι  προφανής η αλληλοεπίδρασή τους …» .

Προσωπικά  λοιπόν θαυμάζω  τις παρατηρήσεις του  Αριστοτέλη  και που  προπορεύονται  αυτών που έγραψαν μερικούς αιώνες μετά ο  E. Weis ( ως επιστημονική  μέθοδος η Ψυχοσωματική Ιατρική  αποσκοπεί στον καθορισμό  της ακριβούς σχέσης  μεταξύ των συγκινήσεων και της λειτουργίας  των διαφόρων οργάνων του σώματος)  και  ο Horst ( Όταν ο γιατρός χορηγεί φαρμακευτικά σκευάσματα  το πράττει γιατί νομίζει ότι έλυσε το γρίφο των ψυχοβιολογικών σχέσεων.

Υ.Γ. Λεπτομέρειες και παραπομπές στα αντίστοιχα χωρία στο Εν Ασύλω.