- Η Ψυχιατρικη Μεταρρυθμιση στο Δαφνι -ενα : οι Πρωτες μικρες νησιδες αντιστασης στην απανθρωπια του Ασυλου

Θα προσπαθήσω να καταγράψω  (ακολουθώντας όσο μπορέσω και την χρονολογική  εξέλιξη των γεγονότων και  βασιζόμενος  στα όσα συγκρατεί ακόμα η μνήμη μου και στα ντοκουμέντα που έχω διασώσει στο προσωπικό μου αρχείο)  την πορεία της πολυσυζητημένης Ψυχιατρικής Μεταρρύθμισης όπως αυτή επιχειρήθηκε να υλοποιηθεί στο «Δαφνί».

Η  αποκαλούμενη «Ψυχιατρική Μεταρρύθμιση» ξεκίνησε επίσημα με Προγράμματα  σχεδιασμένα  με βάση τον Κανονισμό 815/84 της τότε Ε.Ο.Κ., ( Ευρωπαϊκής Οικονομικής Κοινότητας,  πρόδρομης μορφής της σημερινής Ευρωπαϊκής  Ένωσης)  , που και τα συγχρηματοδοτούσε.

Δύο από αυτά τα Προγράμματα ,-  των « Αναδόχων Οικογενειών» και της « Αγροτικής Συνεταιριστικής Μονάδας» - είχε αναλάβει να υλοποιήσει, από τον Μάρτιο του 1988,  η κλινική που διηύθυνα στο «Δαφνί», με τη Θεραπευτική Ομάδα που συντόνιζα.

Στο «Δαφνί»  όμως υπήρξαν και πριν από το 1988 μεταρρυθμιστικού χαρακτήρα  προσπάθειες ,με βασικό στοιχείο την αντίδραση στην ιδρυματική νοοτροπία και πρακτική που επικρατούσε. Σ’ αυτές τις μικρές νησίδες αντίστασης στην απανθρωπιά του Ασύλου  και στα πρόσωπα που πρωτοστάτησαν θα αναφερθώ εδώ.

Κάποιες όμως  αρχικές διευκρινίσεις είναι αναγκαίες . Και πρώτα πρώτα πρέπει να ξεκαθαρίσουμε τι εννοούμε με τον όρο « Ψυχιατρική Μεταρρύθμιση» , .Η ίδια η λέξη «Μεταρρύθμιση» αντιστοιχεί σε μια έννοια εν πολλοίς  ασαφή και απροσδιόριστη στην οποία ο καθένας ανάλογα με τις επιστημονικές , ιδεολογικές ακόμα και ηθικές αντιλήψεις του ή και τα συμφέροντα του δίνει διαφορετικό περιεχόμενο, στενεύοντας διευρύνοντας ή και διαστρεβλώνοντας το πραγματικό. Αυτή η εγγενής ασάφεια της έννοιας  δίνει τη δυνατότητα σε πολλούς ,σχετικούς και άσχετους ,να μιλάνε γι’ αυτή σε κάθε συνάθροιση και με κάθε ευκαιρία και να επιτείνουν έτσι τη σύγχυση.

Ας δούμε λοιπόν πρώτα τι λένε τα λεξικά . Κατά τον Μπαμπινιώτη π.χ, μεταρρύθμιση σημαίνει « τη   μεταβολή   του  ρυθμού  ( από το ρήμα ρέω: κινούμαι προς μία κατεύθυνση σχηματίζοντας ρεύμα) ,του τρόπου λειτουργίας , οργανώσεως ή της μορφής μιας κατάστασης ή ενός συστήματος για την επίτευξη καλύτερου αποτελέσματος» . Αμέσως όμως τίθενται καίρια ερωτήματα:  Ποια π.χ. είναι αυτή η κατάσταση που πρέπει να γίνει καλύτερη; Ποιοι θα αναλάβουν τη μεταβολή; Τι θεωρούν αυτοί ως καλύτερο; Τι άλλο εκτός  από αυτό το κατ’ αυτούς «καλύτερο» επιδιώκουν; Και ένα σωρό άλλα.

Ισχυρίζομαι ότι η Ψυχιατρική Μεταρρύθμιση στην Πατρίδα μας  σφραγίστηκε από τις απαντήσεις που δόθηκαν σ’ αυτά τα ερωτήματα:

 Πολλοί  θεώρησαν π.χ. ως αποκλειστική αιτία και πηγή όλων των δεινών που μάστιζαν ( και ως ένα βαθμό μαστίζουν ακόμα )  τους αρρώστους των ψυχιατρείων, την ίδια την ύπαρξη των ψυχιατρείων  ,και βάλθηκαν να τα καταργήσουν με τέτοιο ένθεο ζήλο που έφτανε στην προκλητική αδιαφορία  για την τύχη των αρρώστων που ζούσαν ή  που ζουν ή προστρέχουν σ’ αυτά. ( Αυτή η αντίληψη επικράτησε τα τελευταία δεκαοκτώ   χρόνια με καταστροφικά αποτελέσματα .) 

Άλλοι θεώρησαν ως Ψυχιατρική Μεταρρύθμιση  τη βελτίωση των συνθηκών διαβίωσης των αρρώστων  και όταν αυτό επιτυγχάνεται φτάνει και περισσεύει και η μεταρρύθμιση πέτυχε το σκοπό της.

Άλλοι θεώρησαν ως Ψυχιατρική Μεταρρύθμιση τη μεταφορά αρρώστων σε κτίρια που βρίσκονται εκτός των ψυχιατρείων, χωρίς να νοιάζονται αν οι άρρωστοι ζουν εκεί χειρότερα από όσο ζούσαν στο ψυχιατρείο, ούτε αν έχει και εκεί επικρατήσει η ασυλιακή νοοτροπία και πρακτική

Και άλλοι , όχι λίγοι, ως τη μεγάλη ευκαιρία για άκοπο ή παράνομο πλουτισμό ή επαγγελματική και κοινωνική ανέλιξη .

Για το πώς εξελίχθηκε πως άρχισε και πως κατάντησε παρά τους τεράστιους πόρους που διατέθηκαν  η Ψυχιατρική Μεταρρύθμιση και τις αιτίες που ακόμη την ταλανίζουν θα αναφερθώ άλλη φορά.

Σ’ αυτή την ανάρτηση θα αναφερθώ στις  μεταρρυθμιστικές νησίδες που κάποιοι μπόρεσαν μέσα σε μύριες αντιξοότητες  να κρατήσουν ζωντανές στο Δαφνί,   διάσπαρτες μέσα στη κόλαση

Η βελτίωση των συνθηκών στους χώρους που διαβιούν οι άρρωστοι  δεν συνιστά βέβαια ψυχιατρική μεταρρύθμιση από μόνη της . Είναι όμως η απολύτως απαραίτητη προϋπόθεση χωρίς την οποία  οποιαδήποτε μεταρρυθμιστική προσπάθεια είναι καταδικασμένη.

Στα πρώτα πέτρινα χρόνια  και μέχρι  την εμφάνιση, το 1984,  των Ευρωπαϊκών Προγραμμάτων  ,  οι συνθήκες στο Δαφνί ήταν τέτοιες ( αλλά και μετά για αρκετά χρόνια ακόμα δεν ήταν πολύ καλύτερες ) που απειλούσαν ακόμη και την ίδια τη βιολογική ύπαρξη των αρρώστων.

Για ποια Ψυχιατρική Μεταρρύθμιση θα μπορούσε να μιλήσει κανείς όταν οι άρρωστοι  ζούσαν  μέσα στα λύματα  και τα κόπρανα, πέθαιναν σωρηδόν , σύντομα έχαναν κάθε ίχνος ιδιαιτερότητας  και προσωπικής ύπαρξης και γινόντουσαν ετοιμόρροποι αριθμοί ανάμεσα στο πλήθος των ομοίων τους; Κι όμως βρέθηκαν άνθρωποι , μέσα σε αυτές της συνθήκες της κόλασης, που  έδωσαν την ευκαιρία σε κάποιους αρρώστους  να διατηρήσουν την ατομικότητά τους  και τα όσα ίχνη προσώπου  τους άφησε η αρρώστια , η εγκατάλειψη και ο αποκλεισμός τους από συνήθη  οικογενειακή και κοινωνική ζωή. Θαυμάζω  και ευγνωμονώ αυτούς τους ανθρώπους  που με τη στάση τους , το παράδειγμα τους και την καθημερινή πρακτική τους , μας έδειξαν  προς τα που έπρεπε να κινηθούμε για μια πραγματική Ψυχιατρική Μεταρρύθμιση .

 .

Από την αρχή της ίδρυσης του Ψυχιατρικού Νοσοκομείου Αττικής , τέθηκαν,( σε νηπιακή βέβαια μορφή , χωρίς προγραμματισμένη εξέλιξη και χωρίς θεσμική κατοχύρωση) , οι βάσεις  αυτού που πολύ αργότερα θεσμοθετήθηκε ως « εργοθεραπεία» και απετέλεσε ένα από τους βασικούς άξονες της Ψυχιατρικής Μεταρρύθμισης.

Έτσι μαθαίνουμε από το Βιβλίο του Κώστα Φιλανδριανού ότι «…το καλοκαίρι του 1928…στάλθηκαν στο Δαφνί ( Από την Αγία Ελεούσα) ο Αρχινοσοκόμος Γιάννης Συνοδινός με 2-3 νοσοκόμους και περί τους 50 διαλεγμένους αρρώστους σαν εργάτες, για να προετοιμάσουν το έδαφος …αυτοί σε συνεργασία με το διαχειριστή Τζίβα ( ένα, σημειώνω, ακαταπόνητο και αφοσιωμένο υπάλληλο) δούλεψαν σκληρά για να δημιουργήσουν  το συντομότερο τις βάσεις μιας πρόχειρης εγκατάσταση αρχίζοντας από το μηδέν» Ο καθένας βέβαια θα μπορούσε να επισημάνει – και εγώ ο ίδιος το έχω κάνει πολλές φορές – την  άγρια εκμετάλλευση   από τη Διοίκηση της δουλειάς των αρρώστων, που δούλευαν σκληρά χωρίς να πληρώνονται. Ούτε το γεγονός ότι  η επιλογή  αρρώστων που μπορούσαν να δουλέψουν κατέληξε σε απαράδεκτες  διακρίσεις που κατέληγαν  σε βάρος εκείνων που δεν μπορούσαν . Από την άλλη μεριά όμως είναι επίσης γεγονός  ότι  κάποιοι άρρωστο μπόρεσαν έτσι να διατηρήσουν κάποια ίχνη ατομικότητας και να αποφύγουν την πλήρη ιδρυματοποίησή τους. Επίσης δε ότι αυτοί οι άρρωστοι που δούλεψαν για να ετοιμαστούν οι πρώτες εγκαταστάσεις ήταν και οι πρώτοι που στεγάστηκαν εκεί ( (ένας τρόπος αμοιβής) και οι πρώτοι που ίσως είχαν  και κάποιο  θεραπευτικό  όφελος από τη δημιουργική απασχόλησή τους

 .  

Με το Νόμο 6077 του 1934  ,ένα πολύ προοδευτικό για την εποχή του Νόμο, θεσπίστηκε και « …θεραπευτική αγωγή βιοτεχνικής και γεωργικής εργασίας…» ( Άρθρο 1). Θεσπίστηκε επίσης «….η βάσει του εκτελούμενου έργου  το είδος και το ποσόν της αμοιβής εκάστου των ασθενών…» ( Άρθρον  4)

Προσλήφθηκε  τέλος προσωπικό που προφανώς   βοήθησε στην ανάπτυξη  της « δια της εργασίας θεραπευτική αγωγή» : Ένας διπλωματούχος Γεωπόνος, , ένας δενδροκόμος , δύο κηπουροί και ένας πτηνοτρόφος  . Επίσης και άλλοι, ένας σιδηρουργός ,ένας ξυλουργός ένας λευκοσιδηρουργός, ένας ράφτης, δυο υποδηματοποιοί, έξη γεωργικοί  εργάτες, και δύο κτίστες που και αυτοί άμεσα ή έμμεσα  βοήθησαν επίσης.

Αυτή η ενίσχυση σε προσωπικό βοήθησε σε σημαντικό βαθμό την υλοποίηση της προβλεπόμενης από τον ίδιο το Νόμο  «Θεραπευτική αγωγή  δια της εργασίας»  κυρίως δε της αγροτικής. Ο Κώστας Φιλανδριανός  αναφέρει σχετικά «…Υπό την επίβλεψη του Γεωπόνου Ευθύμιου Σαχινίδη οργανώθηκαν συνεργεία  με υπαλλήλους και εργαζομένους αρρώστους (Ανθοκομικό, Κηπουρικό .Δενδροκομικό, Κτηνοτροφικό κλπ.)και καταβλήθηκε εντατική και πολύπλευρη προσπάθεια που είχε στόχους την ομαλοποίηση του εδάφους, τον εξωραϊσμό του κτήματος , τη δενδροφύτευση  και την ανάπτυξη παντός είδους καλλιέργειας …Ολόκληρο το κτήμα  φυτεύτηκε και καλύφθηκε από εκλεκτές ράτσες οπωροφόρων  ( μηλιές , ροδακινιές κυδωνιές , βερικοκιές, αχλαδιές, βυσσινιές , κερασιές κλπ ) που πρόκοψαν πολύ γλήγορα.. στα βορειοανατολικά του κτήματος …διαμορφώθηκαν τέλειες εγκαταστάσεις χοιροστασίου …αγοράστηκαν επίσης αγελάδες…»          

 Χρειάστηκε όμως να περάσουν αρκετά χρόνια για να θεσπιστεί και επίσημα  στο "Δαφνί"  "  η Θεραπευτική αγωγή δια της εργασίας" και να    συγκροτηθεί  το,« Απασχολησιοθεραπευτικό  Τμήμα» περί το έτος 1953.  Από τον Κ. Φιλανδριανό μαθαίνουμε  ότι "...Η   απόφοιτος της Σχολής Απασχολησιοθεραπείας του Ε.Ε.Σ  Βασιλική  Μαλικούρτη  διορίστηκε  το Δεκέμβρη  του  1953 ως νοσηλευτική υπάλληλος , αποσπάστηκε όμως στον Αποσχολησιοθεραπευτικό Τομέα και ανέλαβε την οργάνωση  του Τμήματος..

Ακόμη μεγαλύτερη  πρόοδο στην όλη μεταρρυθμιστική  εξέλιξη  στο « Δαφνί»  επέτρεψε ο Οργανισμός του Νοσοκομείου  που θεσπίστηκε με το Β.Δ. της 18.5.1955( Φ.Ε.Κ. 137/ 1.6.1955 « Περί αναμορφώσεως του Οργανισμού του Δημοσίου Ψυχιατρείου Αθηνών» Σύμφωνα με αυτό το Διάταγμα:
1.Ο τίτλος  του Νοσοκομείου "Δημόσιο Ψυχιατρείο  Αθηνών " μεταβάλλεται  σε: "  Γενικό  Νευροψυχιατρικό Νοσοκομείον  Αθηνών.
2. Στο νέο Οργανισμό ρητά αναφέρεται  ότι μεταξύ των σκοπών του Νοσοκομείου περιλαμβάνονται «  Η παρακολούθησις  της Ψυχικής υγείας των εξερχομένων  του Ιδρύματος ασθενών και η  κοινωνική και επαγγελματική αποκατάστασις τούτων» Αναφέρεται  επίσης  ότι « ..οι νοσηλευόμενοι υποβάλλονται…εις θεραπευτικήν αγωγήν αγροτικής και βιοτεχνικής εργασίας  ως και αυτοεξυπηρετήσεως …" και ότι  στους νοσηλευόμενους  που « …παρέχουν υπηρεσίας εξυπηρετήσεως εις το Ίδρυμα χορηγείται ανάλογον χρηματικόν βοήθημα.."
3. Θεσπίζονται η " Κοινωνική Υπηρεσία" , η " Υπηρεσία Απασχολήσεως ή Εργασιοθεραπευτική" και η "Τεχνική Υπηρεσία"
4. Στις Υπηρεσίες αυτές  παρέχονται αρμοδιότητες και  προβλέπονται αντίστοιχες θέσεις προσωπικού  γεγονός που ευοδώνει σημαντικά τις μεταρρυθμιστικές προσπάθειες

Με τις τροποποιήσεις  του Οργανισμού που έγιναν με το Β.Δ. με αριθμό  784/ 21.10.65  ( Φ.Ε.Κ. 192 /30.10.65 Τεύχος Α’" παρατηρείται σημαντική περαιτέρω πρόοδος. Έτσι:
1.Το Νοσοκομείο μετονομάζεται σε " Κρατικόν Θεραπευτήριον Ψυχικών Παθήσεων Αθηνών"
2. Προστίθεται στους σκοπούς του « η προπαρασκευή των πασχόντων δια την μετά την έξοδόν των  εκ του Ιδρύματος , κοινωνικήν των αποκατάστασιν»
3. Αναβαθμίστηκαν η  «Υπηρεσία Εργασιοθεραπείας»   όπως και οι σχετικές με την Αποκατάσταση  « Κοινωνική Υπηρεσία» και « η Γεωπονική Υπηρεσία»
4.Προβλέφθηκαν επίσης και αυξήθηκαν οι απαιτούμενες θέσεις προσωπικού. ( Μιας θέσης Προϊσταμένης  και 15 θέσεις απασχολησιοθεραπευτριών  για τη Υπηρεσία Απασχολησιοθεραπείας , 6 θέσεις Κοινωνικών Λειτουργών για την Κοινωνική Υπηρεσία και  μία θέση Γεωπόνου και δύο Κηπουρών για τη Γεωπονική Υπηρεσία.  Προβλέφθηκαν επίσης και αυξήθηκαν και  άλλες θέσεις προσωπικού  στις διάφορες υπηρεσίες του Νοσοκομείου  και έτσι δόθηκε η δυνατότητα  άρρωστοι του Νοσοκομείου να εργαστούν σε αυτές   και  ουσιαστικά να αναπτύξουν περαιτέρω την «Υπηρεσία Απασχολησιοθεραπείας». Τέτοιες θέσεις ήταν π.χ. δύο  θέσεις  Τυπογράφων, μια θέση Υφαντουργού , πολλές θέσεις τεχνιτών  ( κτιστών ,ελαιοχρωματιστών, ξυλουργών , υποδηματοποιών ,τραπεζοκόμων , πλυντριών ,ραπτριών κτλ)
4. Επεκτάθηκαν οι αρμοδιότητες της  Κοινωνικής Υπηρεσίας   και της Υπηρεσίας Απασχολησιοθεραπείας

Αντιγράφω εδώ τα σχετικά άρθρα ( 15 και 16) όπως διαμορφώθηκαν τελικά με το Β.Δ. 784/1965)

Αυτές οι θεσμικές και οργανωτικές εξελίξεις  επέτρεψαν την ανάπτυξη  της δια της " εργασίας Θεραπευτική αγωγή" σε μεγάλο βαθμό .
Ο Κ. Φιλανδριανός  περιγράφει με λεπτομέρειες και επαίνους  αυτή την ανάπτυξη αφού μάλιστα,  από το 1955 μέχρι την αποχώρησή του από την ενεργό Υπηρεσία το  Μάρτιο του 1966, είχε  αναλάβει την εποπτεία στην οργάνωση και λειτουργία του κλάδου. Αναφέρει π.χ. Τα διάφορα τμήματα της  "Απασχολησιοθεραπείας ( Χειροτεχνικό, Βιοτεχνικό , Καλλιτεχνικό, Ψυχαγωγικό ,Αθλητικό, Αγροτικό,  Απασχόληση σε διάφορες υπηρεσίες, Βιομηχανικό , Τυπογραφικό, Έκδοση περιοδικού από τους αρρώστους).  Μιλάει επίσης για την επιτυχία  που είχαν οι εκθέσεις  των προϊόντων της στο "Παρνασσό" και τις αξιόλογες εισπράξεις από τις πωλήσεις τους.
Ιδού τα σχετικά αποσπάσματα από το βιβλίο του:

Τη σημαντική συμβολή της  ¨Υπηρεσίας Εργασιοθεραπείας" στις μεταρρυθμιστικές επιδιώξεις  και τους αγώνες κάποιων  , όχι πολλών δυστυχώς , ψυχιάτρων -  από τα πρώτα χρόνια της στοιχειώδους οργάνωσής της το 1953 περίπου μέχρι και  το 1987 , οπότε τα Ευρωπαϊκά Προγράμματα  μας έδωσαν καινούργιες ευκαιρίες - είχα και προσωπικά διαπιστώσει. Και θέλω να αναφερθώ εδώ στο Νίκο Ρασιδάκη τον ακάματο συνεχιστή  του έργου του  Κώστα Φιλανδριανού, στο οποίο έδωσε μεγάλη ώθηση και αναβάθμισε .
Μια καλή εικόνα των μεταρρυθμιστικών προσπαθειών στο " Δαφνί" και ειδικότερα των  όσων επιχειρήθηκαν μέσω της " Απασχολησιοθεραπείας" μας δίνει η  "Έκθεση Πεπραγμένων του 1969"
που περιλαμβάνεται στην " Επετηρίδα του Κρατικού Θεραπευτηρίου Ψυχικών Παθήσεων Αθηνών 1969" ( Επιμέλεια Γιάννη Δάρα)
Από την Έκθεση αυτή αντιγράφω εδώ:
 Τα σχετικά αποσπάσματα  από τα πεπραγμένα της Ε' Ψυχιατρικής Κλινικής που διηύθυνε ο Νίκος Ρασιδάκης:

 Αντιγράφω επίσης : Τα  αναλυτικά Πεπραγμένα της " Απασχολησιοθεραπείας"  που λειτουργούσε σε δύο επί μέρους Τμήματα: Το " Τμήμα Θεραπευτικής Απασχόλησης"  και το " Τμήμα Βιοτεχνικής Απασχόλησης " Είμαι σε θέση να βεβαιώσω ότι καίρια  ήταν  η συμβολή στην ανάπτυξη και των δύο Τμημάτων  του Νίκου Ρασιδάκη και ότι η οργάνωση και η επέκταση των δραστηριοτήτων του  δεύτερου Τμήματος και εκτός του Νοσοκομείου οφείλεται αποκλειστικά σχεδόν  σ'  εκείνον

Κάποια Σχόλια και Συμπεράσματα:
Η κάπως προσεκτική μελέτη των προσιτών σε μένα ιστορικών στοιχείων και ντοκουμέντων και οι προσωπικές μου αναμνήσεις από το 1961 που διορίστηκα στο "Δαφνί" και  μέχρι το  το 1987 ,οπότε άρχισε και η υλοποίηση των  Ευρωπαϊκών Προγραμμάτων  μου επιτρέπουν τα ακόλουθα  σχόλια και συμπεράσματα:
1 Κάποιες μεταρρυθμιστικής χροιάς προσπάθειες ξεκίνησαν στο "Δαφνί" από τα πρώτα χρόνια της ίδρυσής του. Ήταν όμως αποσπασματικές , μικρής εμβέλειες και περιορισμένες μόνο στην " θεραπευτική αγωγή δια της εργασίας"  που είχε και θεσμικά κατοχυρωθεί.
2.Η Οργάνωση της " Απασχολησιοθεραπείας"  που ξεκίνησε από το 1934 , συμπληρώθηκε  το 1953 και το 1955 και ολοκληρώθηκε το 1965 και επίσης η οργάνωση της Κοινωνική Υπηρεσίας , και η σε ένα σχετικά επαρκή βαθμό στελέχωσή τους βελτίωσε πολύ την κατάσταση, πάντοτε όμως σχεδόν αποκλειστικά στον τομέα της " Θεραπευτικής αγωγής δια της εργασίας".
3.Πολλά οφείλουμε οι άρρωστοι και όλοι εμείς στα στελέχη και τους εργαζόμενους  των δύο αυτών υπηρεσιών , όπως και σε όσους τις υποστήριξαν ( Και ποιο πολύ τον Κώστα Φιλανδριανό και το Νίκο Ρασιδάκη) και τις βοήθησαν να παραμείνουν κάποιες νησίδες αντίστασης ,διάσπαρτες , απομονωμένες και όχι σπάνια χλευαζόμενες μέσα στην κόλαση που  ήταν το Δαφνί αλλά   υποκρινόταν  το Άσυλο και το Νοσοκομείο .Αυτές οι νησίδες  είχαν πετύχει σε σημαντικό βαθμό τη βελτίωση των συνθηκών της ζωής των αρρώστων και  βοήθησαν  να διατηρήσουν οι εργαζόμενοι άρρωστοι ό,τι υγιές απόμεινε  μετά την  επέλαση της αρρώστιας και της εγκατάλειψη . Και  να δημιουργηθούν έτσι οι απαραίτητες προϋποθέσεις  για μια ουσιαστική Ψυχιατρική μεταρρύθμιση που στόχο θα είχε όχι μόνο τη βελτίωση των συνθηκών διαβίωσης , αλλά  την ανασύνταξη του Προσώπου   του κάθε αρρώστου ,   και  επίσης τη δημιουργία των όρων και συνθηκών ,μέσα και έξω από το Άσυλο,  ώστε κανείς άρρωστος στο μέλλον να μη χάσει το δικό του πρόσωπο το μοναδικό και ανεπανάληπτο.
4 . Η  ανάπτυξη της  "Απασχολησιοθεραπείας" είχε όμως και σοβαρές αρνητικές επιπτώσεις , κυρίως δε επειδή  συν τω χρόνων οδήγησε στην ηθελημένη ή αθέλητη κατάταξη των αρρώστων  σε δύο κατηγορίες: Τους εργαζόμενους  από τη μια μεριά και τους μη όντες σε θέση να εργαστούν από την άλλη. Οι πρώτοι χαρακτηρίστηκαν εύκολα ως "οι καλοί". Και για τους άλλους επιφυλάχτηκαν διάφοροι δυσμενείς χαρακτηρισμοί  με συνηθέστερο τον  "φυτό".
 Οι πρώτοι , κυρίως μέσα στα νοσηλευτικά τμήματα, ήταν οι ευνοημένοι από το προσωπικό γιατί  αυτοί ,(δεδομένης και της διαχρονικά μεγάλης έλλειψης προσωπικού σε σχέση με τον συνεχώς αυξανόμενο αριθμό των αρρώστων )   έκαναν τις ποιο πολλές δουλειές(. Διανομή φαγητού ,γενική καθαριότητα των αχανών θαλάμων και κοινοχρήστων χώρων, βοήθεια στην διανομή φαρμάκων , αλλά και τις τις ποιο δύσκολες και ανεπιθύμητες π.χ. να πλύνουν ( συνήθως με τη μάνικα) τους αρρώστους που είχαν απώλειες ούρων και κοπράνων ή να βοηθήσουν στην καθήλωση των σε  ψυχοκινητική  διέγερση ευρισκομένων αρρώστων
 Οι άλλοι ,τα "φυτά" ή "τα στέρφα" ή "τα πράγματα" ( Τέτοιους χαρακτηρισμούς είχα ακούσει  και από γιατρούς ακόμη) γευόντουσαν  την απέχθεια και την αδιαφορία και ήταν  αυτοί που γέμιζαν τις  λίστες και τα καράβια για τη Λέρο.
5 . Η αντιμισθία των αρρώστων για τη δουλειά που έκαναν ήταν μηδαμινή. Ο Φιλανδριανός  γράφει σχετικά;"...οι άρρωστοι παίρνουν όλοι ένα μικρό συμβολικό ημερομίσθιο και τσιγάρα" Μια ματιά
 στον πίνακα που παραθέτει ποιο πάνω η " Απασχολησιοθεραπεία" και περιλαμβάνει τον αριθμό των εργαζομένων ασθενών και τα ποσά που δαπανήθηκαν για την "αμοιβή" τους αποδεικνύει την άγρια εκμετάλλευση των αρρώστων.
Μόνο η υλοποίηση των ευρωπαϊκών προγραμμάτων ( ¨Κυρίως  των  Αναδόχων Οικογενειών  και της Αγροτικής Συνεταιριστικής Μονάδας) επέτρεψε κάποια  αξιοπρεπή εξισορρόπηση της αντιμισθίας των εργαζομένων ασθενών με την αξία του παραγομένου από αυτούς έργου.